Organizacje społeczeństwa obywatelskiego w regionie walczą z wielogłową bestią: ważne dokumenty publiczne są często uzgadniane za zamkniętymi drzwiami, konsultacje społeczne są nieprzejrzyste i nie włączają, krytyczne procesy są często przeprowadzane w pośpiechu, co nie pozostawia wystarczająco dużo czasu na uzyskanie merytorycznej informacji zwrotnej. Właśnie dlatego organizacje pozarządowe z Europy Środkowo-Wschodniej nieustannie domagają się ulepszeń, aby osiągnąć skuteczny, przejrzysty i włączający udział społeczeństwa.
Presja ta zaczyna przynosić owoce, gdyż w regionie Europy Środkowo-Wschodniej obserwuje się wzrost i poprawę przestrzeni uczestnictwa społeczeństwa. Wydaje się, że rządy zaczynają reagować na żądania obywateli dotyczące większej przejrzystości i włączenia społecznego, tworząc różne kanały udziału społeczeństwa o różnym stopniu formalności i złożoności, które społeczeństwo obywatelskie w Europie Środkowo-Wschodniej może dalej badać i uczyć się, aby popchnąć sprawy dalej we właściwą stronę kierunek.
W artykule tym przedstawiono kilka przykładów niedawnych pozytywnych doświadczeń w zakresie udziału społeczeństwa z Europy Środkowo-Wschodniej.
Polska: obywatele zabrali głos
„ Polski Plan Odbudowy i Odporności (RRP)został przygotowany w otwartym i kompleksowym procesie z udziałem społeczeństwa. Po pierwsze, w lipcu-sierpniu 2020 r. polski rząd przygotował zaproszenie do zbierania projektów zgłoszonych przez ministerstwa, regiony oraz partnerów społecznych i gospodarczych jako propozycje do potencjalnego dofinansowania w ramach PROW. Następnie, w 2021 r., powstał Plan i rozpoczęto procedurę konsultacji, która była bardzo ciekawym procesem, który polegał nie tylko na zebraniu pisemnych opinii, ale także na szeregu debat, wysłuchań publicznych i odwróconych wysłuchań publicznych. Te ostatnie zostały przygotowane we współpracy z partnerami społecznymi i gospodarczymi (Fundacją Stocznia i Krajową Federacją Polskich Organizacji Pozarządowych), dzięki czemu w odwróconych wysłuchaniach publicznych za pośrednictwem platformy organizatorów, YouTube i Facebooka wzięło udział około 600 obywateli. Ich wkład można było znaleźć w ostatecznym tekście, co jest najlepszym dowodem na to, że obywatele zostali wysłuchani, a ich wkład wzięty pod uwagę. Ponadto przedstawiciele ministrów odpowiedzialnych za przygotowanie każdego komponentu RRP szczegółowo omówili zmiany wprowadzone w dokumencie, zgłoszone w trakcie konsultacji społecznych, a także przedstawili swoje stanowiska w sprawie propozycji zmian, które nie znalazły odzwierciedlenia w tekście RRP. ”
Wojciech Szymalski, Polski Instytut na rzecz Zrównoważonego Rozwoju .
Węgry: szczyt zaangażowania obywateli w 2019 r
W latach 2019-2020 kraje UE miały realizować swoje długoterminowe plany energetyczno-klimatyczne . Władze węgierskie musiały zaktualizować Strategię Energetyczną oraz opracować Krajową Strategię Czystego Rozwoju (krajowa strategia długoterminowa) wraz z Krajowym Planem na rzecz Energii i Klimatu. Jesienią 2019 r. na stronie Ministerstwa na Facebooku oraz na stronie internetowej rządu zamieścili ankietę konsultacji klimatycznych – bez aktywnej promocji. Dzięki wysiłkom organizacji pozarządowych ankieta rozprzestrzeniła się błyskawicznie w kanałach społecznościowych i kanałach organizacji pozarządowych, niosąc jasny komunikat, że nadszedł czas, aby pokazać, że ludzie naprawdę dbają o stan środowiska i zmiany klimatyczne. W rezultacie obywatele nadesłali 208 000 odpowiedziw ciągu zaledwie jednego tygodnia (z czego 192 000 było ważnych) zdumiewająco duża liczba – najwyższa jak dotąd liczba spośród wszystkich konsultacji społecznych dotyczących klimatu i energii na Węgrzech.
„Wyniki tego badania mają raczej wartość symboliczną. Ankietę wypełniały osoby, których motywacją były dla nich ważne dla nich kwestie. Zaobserwowaliśmy, że 97% respondentów wierzy, że ludzie mają wpływ na zmiany klimatyczne poprzez swoje indywidualne wybory i zachowania konsumpcyjne, co oznacza, że są świadomi antropogenicznych przyczyn zmian klimatycznych i swojej osobistej odpowiedzialności. 92% stwierdziło, że byłoby skłonnych zmienić swój styl życia, nawyki żywieniowe lub zakupowe, aby pomóc złagodzić negatywne skutki zmian klimatycznych (kolejny 1% byłby skłonny to zrobić pod pewnymi warunkami, a 2% już to zrobiło).
Respondenci, zapewne już wrażliwi na kwestie ochrony środowiska, wskazali, że rozumieją największą potrzebę działań w sektorach energetyki, gospodarki wodnej i ochrony przyrody, ale także uważają, że wpływ zmian klimatycznych na rolnictwo i leśnictwo jest znaczący. Respondenci uważali, że największy wkład w redukcję emisji gazów cieplarnianych mogą mieć sektory: energetyka (82%) i transport (77%). 92,1% respondentów wyraźnie poparło osiągnięcie przez Węgry neutralności pod względem emisji dwutlenku węgla do 2050 r.
Dla porównania konsultacje społeczne zarówno Długookresowej strategii kraju, jak i Krajowego Planu na rzecz Energii i Klimatu (KPEiK) przeprowadzone w latach 2019 i 2020 wypadły słabo i problematycznie – więcej na ten temat można przeczytać w kilku raportach: raport okrągłego stołu z urzędnikami ministerstwa w ramach projektu LIFE PlanUp , „Właściwe planowanie długoterminowe” w ramach projektu LIFE Unify oraz Poglądy społeczeństwa obywatelskiego na temat ostatecznego węgierskiego planu w zakresie energii i klimatu, w tym: Refleksja nad jej spójnością z Strategią Energetyczną Kraju 2030 i Projektem Krajowej Strategii Czystego Rozwoju . Niemniej jednak mobilizacja społeczeństwa obywatelskiego wywołała większą gotowość Ministerstwa do większego otwarcia i współpracy w bieżącym procesie przeglądu Krajowego Planu na rzecz Energii i Klimatu.”
Alexa Botar z MTVSZ
Słowacja: jak kontynuować zwiększanie uczestnictwa?
„Słowackie Ministerstwo Środowiska utworzyło grupę roboczą, której celem jest zaangażowanie odpowiednich interesariuszy w prace nad krajowym prawem klimatycznymzostał zaprojektowany, ale był to przeważnie przepływ jednokierunkowy. Ministerstwo udostępniało informacje sporadycznie, nie nawiązując wymiany ze społeczeństwem obywatelskim. Słowacka Koalicja Klimatyczna i kilka innych organizacji pozarządowych nawiązały kontakt z Ministerstwem i udało im się współtworzyć część przepisów. Jednakże relacje te były w większości inicjowane i utrzymywane przez podmioty społeczeństwa obywatelskiego. Niewystarczające zaangażowanie innych kluczowych aktorów spowodowało sprzeciw ministerstw i niektórych przedsiębiorstw, które przedstawiły 700 uwag legislacyjnych mających osłabić skądinąd dość postępowy projekt ustawy. W przypadku obecnego rządu organizacje pozarządowe omawiają zaangażowanie przy okrągłym stole ekspertów w celu rozwiązania konfliktu, zachowując jednocześnie mocny element ustawy zawartej w projekcie.
Słowackie Biuro Rządu odpowiedzialne za realizację Krajowego Planu Odbudowy i Odporności (NRRP) objęło wiodącą rolę w procesie zainicjowanym również przez organizacje pozarządowe (Koalicja Klimatyczna), którego celem jest przyspieszenie wykorzystania energii wiatrowej (co jest również wspierane przez słowacki program REPowerEU ). Kryteria wyznaczania obszarów akceleracji i ogólnie szybszego, bardziej przewidywalnego wydawania pozwoleń zostaną określone w międzysektorowej grupie interesariuszy. Proces, starannie zorganizowany i prowadzony przez niezależnych specjalistów, powinien doprowadzić do konsensusu odzwierciedlającego różne interesy, w tym społeczności lokalnych i ochrony przyrody. Prace grupy roboczej składającej się z organizacji pozarządowych, gmin, przedsiębiorców, odpowiednich ministerstw i instytucji rządowych rozpoczynają działalność we wrześniu 2023 r.
Jeśli chodzi o słowacki krajowy plan w dziedzinie energii i klimatu , Ministerstwo Gospodarki nie wykazało jak dotąd zbyt włączającego podejścia ze względu na słabe procesy, niewiele publicznie dostępnych informacji i prawie brak informacji zwrotnych na temat powtarzających się informacji przekazywanych przez organizacje pozarządowe. Władze publiczne otrzymały jednak pewne zapewnienia. Po pierwsze, społeczeństwo obywatelskie powinno mieć dostęp do danych na potrzeby modelowania. Po drugie, udostępniony zostanie harmonogram przygotowania krajowego planu w dziedzinie energii i klimatu, ze zidentyfikowanymi kamieniami milowymi i zaangażowaniem odpowiednich zainteresowanych stron w ramach poszczególnych rozdziałów tematycznych. Organizacje pozarządowe podkreślają, że takie zaangażowanie ma większe znaczenie dla obu stron i może znacząco wpłynąć na jakość dokumentu.
Dana Marekova ze Słowackiej Koalicji Klimatycznej
Możemy się od siebie uczyć
Zeznania te pokazują, że w Europie Środkowo-Wschodniej zachodzą zmiany, ale nadal pozostaje wiele do zrobienia, aby poprawić udział społeczeństwa i przejrzystość przy projektowaniu strategii, polityk i konkretnych planów w zakresie klimatu i energii. Ta zaobserwowana tendencja do większego angażowania społeczeństwa obywatelskiego w proces decyzyjny jest bezpośrednim wynikiem wieloletnich nacisków i aktywności społeczeństwa obywatelskiego w regionie.
Innym uderzającym aspektem zebranym na miejscu jest to, że najczęściej ogół społeczeństwa i społeczeństwo obywatelskie nie angażują się w proces decyzyjny ze względu na pewien brak wiedzy i potencjału. Pierwszym krokiem w procesie podnoszenia jakości konsultacji społecznych na temat polityk klimatycznych i energetycznych jest zrozumienie, że jest to prawdziwy proces dyskusji i wymiany pomysłów, który musi przekładać się na skuteczny wpływ na politykę, a nie tylko kwestia techniczna lub pudełko tykać. Nie chodzi tylko o sam proces i poszanowanie procedur i wytycznych, ale raczej o wykorzystanie perspektywy i potencjału społeczeństwa obywatelskiego, jak najlepsze jego wykorzystanie i zrozumienie korzyści płynących z prawdziwie włączającego procesu decyzyjnego.
Studium przypadku: Krajowe Plany Energetyczne i Klimatyczne w UE
Jeśli spojrzeć szerzej na udział społeczeństwa w Europie, wydaje się, że sytuacja znalazła się na rozdrożu, co ilustruje obecny proces aktualizacji krajowych planów w zakresie energii i klimatu (NECP).
Z jednej strony Konwencja z Aarhus o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska nakłada na wszystkie państwa członkowskie UE obowiązek wprowadzenia solidnych ram regulacyjnych umożliwiających społeczeństwu uczestnictwo w terminowym, włączającym, sprawiedliwy, skuteczny i znaczący sposób.
Z drugiej strony obecny proces aktualizacji krajowych planów w dziedzinie energii i klimatu pokazuje, że ogólny obraz jest dość ponury. Chociaż w większości państw członkowskich UE przeprowadzono jakąś formę konsultacji społecznych (w tym w Czechach, na Węgrzech, w Polsce i na Słowacji), w wielu krajach termin był zbyt krótki, aby zapewnić znaczący wkład (Słowacja, Czechy) lub konsultacje były otwarte bez dostępny jest projekt krajowego planu w dziedzinie energii i klimatu (Czechy, Węgry i Polska), co utrudnia wniesienie znaczących informacji.
Takie niewystarczające konsultacje społeczne nie są zgodne z wymogami prawnymi Konwencji z Aarhus . Jednak kwestia ta nie ogranicza się do krajów Europy Środkowo-Wschodniej, ponieważ większość państw członkowskich UE wykazała trudności w organizowaniu na wczesnym etapie, skutecznych i znaczących procesów partycypacji. Należy zachęcać kraje Europy Środkowo-Wschodniej do dalszego doskonalenia procesów udziału społeczeństwa, tak jak powinny to robić wszystkie państwa członkowskie UE.
Wkłady: Alexa Botar, dyrektor programu ds. klimatu i energii w MTVSZ; Dana Mareková, prawniczka i działaczka na rzecz ochrony środowiska, współzałożycielka i koordynatorka słowackiej koalicji klimatycznej; oraz Wojciech Szymalski, przewodniczący polskiego think tanku Instytut na rzecz Zrównoważonego Rozwoju.
