Za środki finansowe programów krajowych i regionalnych łącznie zaplanowano co najmniej:
- 280 000 lepiej ogrzewanych domów lub mieszkań prywatnych;
- 6,8 mln m2 lepiej ogrzewanych budynków publicznych;
- 1,8 GW zainstalowanej nowej energii odnawialnej;
- wybudowanie 1000 km sieci gazowej;
- powstanie 16 spółdzielni energetycznych;
- 7,5 TWh mniej zużytej energii pierwotnej dzięki modernizacji budynków;
- 3,4 mln t CO2eq mniej emisji dzięki modernizacji budynków i inwestycjom w odnawialne źródła energii;
- 2,8 GWh więcej wyprodukowanej energii odnawialnej;
- 163 000 miejsc w nowych pojazdach transportu publicznego;
- 2900 km nowych lub zmodernizowanych dróg;
- 1600 km nowych lub zmodernizowanych linii kolejowych;
- 1600 km nowych dróg rowerowych;
- 400 sztuk nowego taboru kolejowego;
- 1950 nowych pojazdów transportu publicznego (bez tramwajów);
- 100 zmodernizowanych przystanków lub stacji kolejowych;
- 37 miast z inteligentnymi systemami obsługi transportu publicznego;
Skąd te liczby?
Pokazane liczby są podsumowaniem wskaźników produktów lub rezultatów końcowych funduszy europejskich w priorytetach dotyczących energetyki i transportu. Przy czym zarówno w zakresie energetyki, jak i w zakresie transportu nie we wszystkich programach takie wskaźniki zaproponowano. Taki był stan na dzień 15 marca 2022 roku.
W szczególności województwa pomorskie i kujawsko-pomorskie nie podały żadnych docelowych liczb dla wskaźników produktu oraz rezultatu. Najwięcej liczb (dla wszystkich województw oraz programów krajowych poza wymienionymi wcześniej) podano dla wskaźników produktu: długość dróg oraz nowa moc odnawialnych źródeł energii. Również dla budowy linii kolejowych dane dla wskaźnika długości ich budowy lub modernizacji należy uznać za pełne, ponieważ podano je dla wszystkich programów, gdzie planowane są tego typu wydatki. Możliwe, że wskazuje to do jakich inwestycji administracja publiczna jest najlepiej przygotowana.
W drugiej kolejności, tzn. dla większości programów podano wartości liczbowe dla wskaźników produktu: długości wybudowanych dróg rowerowych, pojemności nowego taboru transportu publicznego, powierzchni nowych lub zmodernizowanych budynków publicznych, liczba zmodernizowanych domów lub lokali mieszkalnych. W zakresie wskaźników rezultatu najpełniejszy zestaw zaobserwowano w zakresie wynikłych z termomodernizacji domów i lokali redukcji emisji gazów cieplarnianych i redukcji zużycia energii oraz ilości wytworzonej energii odnawialnej.
Dla pozostałych wskaźników liczby wynikowe były określne jedynie w nielicznych programach. Zastanawia brak pełnego zestawu liczb dla przynajmniej jednego wskaźnika rezultatu związanego z transportem. Należy oczekiwać, że w wyniku negocjacji z Komisją Europejską ta sytuacja zmieni się i pojawią się w tym zakresie m.in. wskaźniki redukcji emisji gazów cieplarnianych z transporcie publicznym oraz wskaźniki redukcji czasu przejazdu dla inwestycji drogowych. Również prawdopodobnie prawie w każdym województwie Komisja Europejskie będzie oczekiwała wskaźnika produktu: liczba punktów ładowania/tankowania paliw alternatywnych.
To dużo czy mało?
To zależy.
Po pierwsze, na pewno lepiej te inwestycje wykonać niż nie. Z tego punktu widzenia, to i tak dużo.
Po drugie, efektywność wydatkowania środków finansowych określona na podstawie ww. wskaźników jest bardzo różna porównując ze sobą wszystkie programy. Zakres kosztów budowy 1 MW energii odnawialnej pomiędzy programami regionalnym wynosi od 360 tys. EUR do 1.750 tys. EUR. W tym przypadku różnica pomiędzy skrajnymi wartościami jest prawie 5-krotna, ale to stosunkowo mało. Różnica w zakresie modernizacji jednego lokalu mieszkalnego wynosi od 4 tys. EUR do 400 tys. EUR. W tym przypadku różnica jest 100-krotna. Nawet w zakresie budowy dróg wskaźniki produktu wyceniają budowę 1 km drogi w województwach w zakresie od 900 tys. EUR do 4200 tys. EUR. Pokazuje to, jak dalece wskaźniki produktu i rezultatu dziś mogą odbiegać od tego co otrzymamy na koniec okresu finansowania, zarówno na plus, jak i na minus.
Po trzecie, jeśli odnosilibyśmy planowane rezultaty do wartości potrzebnych, aby zrealizować np. cele polityki energetyczno-klimatycznej, to zapewne ocenilibyśmy te ambicje na bardzo niewielkie. Przykładowo 1,8 GW nowych mocy odnawialnych źródeł energii, to zaledwie 5% zakładanego w Polityce Energetycznej Państwa 2040 celu 34 GW w 2030 roku i zaledwie 3,5% zakładanego celu na rok 2030 według zrewidowanych założeń tej polityki. A przecież PEP2040, to jest zdecydowanie mało ambitny dokument w zakresie celu odnawialnych źródeł energii. Możliwe, że podobne rozumowanie można wykonać dla innych typów inwestycji.
Kto najwięcej?
Zdecydowanie największe produkty i rezultaty przyniosą programy krajowe, ale wynika to z prostej logiki, że program dla większego obszaru raczej będzie większy, niż programy dla poszczególnych części tego obszaru. Są jednak zaskoczenia.
W programie krajowym FENIKS zaplanowano 354 MW nowych mocy odnawialnych źródeł energii, ale tuż za tą wartością plasują się plany województwa podlaskiego (338 MW), a następnie małopolskiego (250 MW) i podkarpackiego (232 MW).
FENIKS zdecydowanie wyprzedza wszystkich w planowanej długości budowanych dróg – 902 km. W drugiej kolejności jest program dla Polski Wschodniej – 445 km. Do tego dochodzi 188 km zaplanowanych na Podkarpaciu. Warto zwrócić uwagę, że wszystkie programu wojewódzkie polski wschodniej oraz dedykowany im program krajowy biją długością zaplanowanych do modernizacji lub budowy dróg - ma być ich 917 km. Aż 187 km zamierza odnowić lub wybudować także województwo dolnośląskie, a 167 km województwo łódzkie. Długością planowanych dróg imponuje także najmniejsze powierzchniowo województwo opolskie - 124 km.
Aż 495 km dróg rowerowych zamierza wybudować Mazowsze. Do tego 275 km dokłada Śląsk. 135 km planuje wybudować jeszcze Wielkopolska oraz 100 km Opolszczyzna. Pozostałe województwa planują mniej niż 100 km dróg rowerowych.
Najwięcej lokali mieszkalnych zamierza wyremontować FENIKS – prawie 230 tys. W tym zakresie jest to wynik nie do pobicia. Następne jest województwo śląskie, gdzie zamierza się poprawić jakość 18000 lokali mieszkalnych. Prawie 12000 lokali zaplanowano wyremontować jeszcze na Dolnym Śląsku, a połowę tej wartości (6000) zaplanowało Mazowsze.
Modernizację lub budowę budynków publicznych w nowym standardzie energetycznym w programie FENIKS zaplanowano na poziomie 2,4 mln m.kw. Trzeba przyznać, że stosunkowo niewiele ustępuje w tym zakresie programowi krajowemu Śląsk, gdzie zaplanowano 1,4 mln m.kw. do modernizacji. Następna w tym szeregu jest Małopolska z 0,6 mln m.kw. oraz Mazowsze – 0,5 m.kw.
Komu wyróżnienie?
Warto wspomnieć także o województwach z wyróżniającymi się pomysłami, których inne regiony nie mają. Tylko Małopolskie i Podlaskie wskazało planowane produkty w postaci ilości założonych spółdzielni energetycznych. Lubelskie, łódzkie i pomorskie wskazują rezultaty w zakresie liczby zmodernizowanego oświetlenia na terenach publicznych, a pomorskie dodatkowo także w zakresie ładowności wybudowanych magazynów energii.
Na Pomorzu oraz Warmii i Mazurach wskazano rezultaty w postaci długości nowych linii transportu publicznego. W województwie warmińsko-mazurskim powstanie także jeden port morski. Tylko w Wielkopolsce w rezultatach pojawiły się obwodnice drogowe w ilości 2, a planuje takich znacznie więcej województw. Tylko w Łódzkim zasygnalizowano budowę lub modernizację 8 linii tramwajowych. Z kolei świętokrzyskie można pochwalić jako jedyne, które wstawiło w priorytet o transporcie publicznym wskaźnik redukcji emisji gzów cieplarnianych.
Co z tymi wskaźnikami?
Z ogólnego przeglądu wskaźników zastosowanych w funduszach europejskich na poziomie krajowym i regionalnym wyłania się na moment zakończenia ich projektowania dość duży bałagan.
Przede wszystkim wskaźniki powinny odnosić się do celów programów, a tymczasem w bardzo niewielkim stopniu używane są wskaźniki pokazujące osiąganie jakiegokolwiek celu (wskaźniki rezultatu), zwłaszcza w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych. Wskaźniki redukcji emisji są na poziomie efektywności energetycznej i OZE, ale nie ma ich w innych priorytetach, np. zrównoważony transport, gospodarka cyrkularna. Rozsądne by byłoby także wymagać od projektów nie mających jako głównego celu redukcji emisji - neutralności emisyjnej tzw.: niezwiększenia emisji w wyniku realizacji projektu. Warto też dodać, że większość planów nie zawiera analizy tego, w jaki sposób ich realizacja przyczyni się do redukcji emisji gazów cieplarnianych. Nie tylko nie pozwala to określić efektu programu, ale też nie odpowiada na wyzwania, które stoją przed Europą i Polską w najbliższych latach w obszarze zielonej transformacji.
Praktycznie żaden ze wskaźników nie został zastosowany w każdym programie krajowym czy regionalnym. Tylko 3 wskaźniki produktu zostały stosowane prawie przez wszystkich (ale nie przez wszystkich) w zakresie energii, tylko 2 w zakresie transportu. Na koniec okresu programowania funduszy europejskich Komisja Europejska powinna doprowadzić do stanu, aby dla każdego rodzaju interwencji był przynajmniej jeden wskaźnik obowiązkowy dla wszystkich programów (niezależnie czy krajowych, czy regionalnych), aby zapewnić spójność monitoringu, np. dla mocy zainstalowanej OZE, dla efektywności, ilości budynków czy mieszkań wyremontowanych, dla transportu publicznego – ilość zakupionego taboru itp. Wtedy będzie można w pełni, oraz szybko i sprawnie, porównać efekty, oraz efektywność, wszystkich programów.
Informacje o aktualnych projektach funduszy europejskiej uzyskano dzięki współpracy z Ogólnopolską Federacją Organizacji Pozarządowych oraz Polską Zieloną Siecią.
Artykuł powstał jako element projektu "Towards Climate-neutral EU: efficient allocation of EU funds" dofinansowanego przez Program Europejskiej Inicjatywy Klimatycznej (EUKI) niemieckiego Federalnego Ministerstwa Środowiska oraz projektu LIFE_UNIFY dofinansowanego przez instrument finansowy LIFE KOmisji Europejskiej oraz Narodowego Funduszu Ochrony Srodowiska i Gospodarki Wodnej.
