Wiele problemów, z którymi boryka się Europa, można przypisać nadmiernemu poleganiu na paliwach kopalnych. Niedobory energii, gwałtownie rosnące koszty energii, inflacja i zbliżający się kryzys klimatyczny to konsekwencje naszej zależności od paliw kopalnych. Gdy te zagrożenia stają się rzeczywistością, to zwykli ludzie i gospodarstwa domowe ponoszą ciężar skutków. Europa Środkowa i Wschodnia jest tego jaskrawym przykładem; kraje tego regionu żyją teraz w tej rzeczywistości. Inwazja Rosji na Ukrainę postawiła przed regionem nowe wyzwania. Gdy sąsiedzi Ukrainy radzą sobie z zagrożeniem bezpieczeństwa, jakie stwarza obecnie Rosja, domy i społeczności szukają domów dla uchodźców uciekających przed konfliktem. Ponadto odzwyczajanie gospodarek od rosyjskiego gazu kopalnego prowadzi do niedoborów energii, co z kolei prowadzi do wyższych cen energii,
Chociaż reakcje rządów mogły być powolne, niektórzy obywatele i społeczności w Europie Środkowej i Wschodniej wykazywali się aktywnością w dążeniu do autonomii energetycznej i samorządności w zakresie własnej produkcji i zużycia energii. Mając na celu zdecentralizowanie systemów energetycznych i oddanie władzy w ręce ludzi, w całym regionie powoli powstawały społeczności energetyczne i spółdzielnie energetyczne. W tym celu powstała pierwsza społeczność energetyczna w Bułgarii, Izgrei Bg . Mihail Georgiev, jeden z jej członków, uważa, że „Społeczności energetyczne będą demokratycznym rozwiązaniem naszych problemów energetycznych, ubóstwa i społecznych na nadchodzące dziesięciolecia. Dla nas ważne było rozpoczęcie, ponieważ rynek energii w Bułgarii jest scentralizowany i tylko garstka ludzi kontroluje najważniejsze zasoby”.
Społeczne projekty energetyczne są kierowane przez obywateli i mogą być własnością prywatnych konsumentów, gmin lub małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) oraz nimi zarządzać. Ich głównym celem jest zapewnianie korzyści środowiskowych, ekonomicznych i społecznych swoim członkom lub akcjonariuszom lub lokalnym obszarom, na których działa, a nie generowanie zysków finansowych. Jedna z pierwszych spółdzielni energetycznych w Polsce Słoneczny Serock została założona przez obywateli, których główną motywacją było obniżenie rachunków za energię w obliczu ciągłych podwyżek cen. Jednak co nie mniej ważne, starali się również osiągnąć niezależność energetyczną i samowystarczalność poprzez wytwarzanie energii z systemów energii słonecznej (PV).
Zgodnie ze swoimi demokratycznymi zasadami i wartościami wspólnoty energetyczne są otwarte i umożliwiają dobrowolny udział różnych konsumentów i zainteresowanych stron. Ponadto własność i kontrola nad projektem należą do obywateli, gmin i MŚP, które są zaangażowane i zainwestowały w projekt. Cooperativa de Energie w Rumunii miała ten cel na uwadze, kiedy rozpoczęła działalność w 2019 r. Ich celem było zaoferowanie rumuńskim konsumentom możliwości zaangażowania się w rynek energii: „Wierzymy, że demokracja jest kluczem do rynku energii odnawialnej, a decentralizacja daje każdemu szansę włączyć się i przyczynić do bardziej zrównoważonego świata” mówi Adrian Munteanu, członek spółdzielni. Podejmowanie decyzji w społeczności energetycznej lub spółdzielni jest wewnętrzne, a prawa do zarządzania powinny dotyczyć wszystkich uczestników projektu w równym stopniu – jednostka lub mała grupa nie może podejmować decyzji za grupę kolektywną.
Pilnie potrzebna alternatywa
W czasach, gdy demokracja jest zagrożona, istnieje pilna potrzeba przyspieszenia i sprawiedliwej transformacji energetycznej w całej Europie. Koncepcja demokracji energetycznej leży u podstaw społecznego ruchu energetycznego. Obecny kryzys cen energii dodatkowo ujawnił nierówności społeczne. Ponieważ wiele gospodarstw domowych o niskich dochodach i znajdujących się w trudnej sytuacji znajduje się obecnie na skraju ubóstwa energetycznego w całej Europie, duże zyski osiągane przez prywatne korporacje zajmujące się paliwami kopalnymi nie pozostały niezauważone. Demokracja energetyczna ma na celu zastąpienie koncentracji władzy i bogactwa opartej na paliwach kopalnych bardziej rozproszonymi, lokalnymi systemami energetycznymi, które promują bardziej równe i sprawiedliwe społeczeństwo.
Unia Wspólnot Energetycznych (Unie Komunitní Energetiky) w Czechach powstała w oparciu o rozwiązanie następujących problemów: „Naszym celem jest przekształcenie czeskiego sektora energetycznego w stan, w którym lokalne źródła energii odnawialnej stanowią ważną część koszyka energetycznego i obywatele nie są zależni od zewnętrznych dostaw paliw kopalnych”, mówi David Blažek, specjalista ds. polityki i rzecznictwa w Frank Bold Society. Dla Słonecznego Serocka w Polsce główną korzyścią ze spółdzielni energetycznej jest dostęp do darmowej energii, ponieważ cała wyprodukowana energia elektryczna jest własnością spółdzielni. W tej chwili spółdzielnia liczy 30 mieszkańców, ale jest nadzieja, że w przyszłości społeczność powiększy się o budynki komunalne i lokalne firmy.
Ponieważ projekty te nie są nastawione na zysk, dochody generowane z produkowanej energii odnawialnej mogą wrócić do społeczności i pomóc w rozwiązywaniu lokalnych problemów społeczno-gospodarczych. Może to obejmować pomoc w łagodzeniu skutków najbardziej ubogich energetycznie i najbardziej narażonych gospodarstw domowych w danej społeczności poprzez dostarczanie bezpłatnej energii odnawialnej lub renowację ich domów w celu zwiększenia ich efektywności energetycznej. Na przykład Community Energy Service Company (CESCO) na Węgrzech wykorzystuje dochody generowane przez swoje instalacje fotowoltaiczne do świadczenia usług doradczych w zakresie efektywności energetycznej i utworzyła wspólnotowy fundusz efektywności energetycznej. Fundusz ten pozwala najemcom należącym do społeczności energetycznej obniżyć koszty ogrzewania lokalnych budynków.
Oczywiście istnieją również znaczące korzyści dla środowiska, jakie mogą przynieść społeczności energetyczne. Budynki są jednymi z największych emitentów gazów cieplarnianych, ponieważ odpowiadają za około 40 procent całej energii zużywanej w Europie. Zasilanie i ogrzewanie domów i firm za pomocą energii odnawialnej, przy jednoczesnym finansowaniu programów, które mają na celu poprawę oszczędności energii w społeczności, może mieć duży wpływ na łagodzenie kryzysów klimatycznych. Co więcej, w miarę jak właściciele domów i społeczności stają się bardziej świadomi korzyści, jakie może przynieść energia odnawialna, rośnie społeczna akceptacja dla projektów związanych z odnawialnymi źródłami energii.
Przyszłe społeczności energetyczne mają górę do zdobycia
Powolny rozwój społeczności energetycznych w Europie można wytłumaczyć barierami politycznymi, ekonomicznymi i społecznymi. Ograniczony dostęp do finansowania oraz brak uznania i strategii ze strony rządów krajowych we wspieraniu społeczności energetycznych znacznie utrudniają realizację tych projektów. Zamiast otrzymywać zachęty finansowe w postaci programów, dotacji i zwolnień podatkowych, społeczności energetyczne, które rozpoczynają działalność, muszą stawić czoła uciążliwym i restrykcyjnym regulacjom w postaci surowych wymogów licencyjnych, zasad przyłączenia i taryf. Może to być niezwykle zniechęcające dla obywateli i społeczności, które chcą rozpocząć własne lokalne projekty energetyczne, które promują bardziej równe społeczeństwo.
Ponadto wielu społecznościom i gminom brakuje doświadczenia lub wiedzy, aby stworzyć społeczność energetyczną. Istnieje duże zapotrzebowanie na wiedzę ekspercką dotyczącą sposobu wdrażania, obsługi i utrzymania tego typu projektów. Ponadto brak świadomości społecznej, edukacji i informacji na temat tego, czym są społeczności energetyczne i jakie płyną z nich korzyści, może spowodować, że obywatele nie będą mieli uprawnień do podejmowania lokalnych inicjatyw energetycznych.
Od momentu powstania Izgrei BG napotkało wiele z tych wyzwań. Sfinansowali swój pierwszy projekt, ale teraz mają trudności ze znalezieniem instalatora i programisty, którzy pomogliby im w instalacji, ponieważ to tylko 4 kilowaty. Ponadto brakuje im wystarczających środków w ramach społeczności energetycznej na potencjalny kolejny projekt, co utrudnia finansowanie przyszłości projektu. „Obecnie w kraju nie ma definicji społeczności energetycznej i niewiele uwagi poświęca się finansowaniu komercyjnemu przez banki. Wreszcie, ogólna populacja Bułgarii nie jest zaznajomiona ze społecznościami energetycznymi, Zielonym Ładem, politykami na szczeblu UE i ich prawami, jeśli chodzi o możliwość odgrywania bardziej aktywnej roli w nadchodzących dziesięcioleciach na rynku energii na kontynencie ”, mówi Michaił Georgiew.
Z tymi samymi problemami boryka się spółdzielnia energetyczna Słoneczny Serock. Ponadto muszą również zmagać się z barierami prawnymi i regulacyjnymi. Zgodnie z polskim prawem co najmniej 70 proc. wyprodukowanej energii elektrycznej musi być zużywane przez jej członków, a spółdzielnia nie może handlować swoją energią. Zamiast tego nadwyżka wyprodukowanej energii musi zostać zwrócona do sieci krajowej. Zagmatwane przepisy i brak autorytetów eksperckich utrudniają rozmowy z operatorami systemów dystrybucyjnych (OSD). Ponadto trudności z przyłączeniem do sieci dla instalacji spółdzielczych stanowią silną barierę w rozwoju nowych organizacji w Polsce.
Wzmocnienie pozycji społeczności energetycznych wymaga prawdziwych inwestycji
Idąc dalej, potrzebne jest większe wsparcie ze strony rządów i władz krajowych, aby zmobilizować fundusze na inwestycje oraz zmienić przepisy i regulacje, aby były bardziej korzystne dla obywateli i społeczności pragnących tworzyć społeczności energetyczne i spółdzielnie energetyczne. Państwa członkowskie muszą pracować nad transpozycją definicji społeczności energetycznych określonych w dyrektywie w sprawie odnawialnych źródeł energii (RED) i dyrektywie w sprawie wewnętrznego rynku energii elektrycznej (IEMD), aby zaktualizować krajowe ramy polityki, które pomagają w tworzeniu i wprowadzaniu społeczności energetycznych do rynek energii.
CESCO na Węgrzech odniosło początkowy sukces przy wsparciu rządu węgierskiego. Dotacje rządowe zostały wykorzystane na tworzenie i funkcjonowanie wspólnot energetycznych. CESCO nie tylko organizuje realizację tych dotacji, ale także zapewnia finansowanie inwestycji w energię odnawialną poprzez zaangażowanie społeczności. Bence Kovács, działacz na rzecz energii w organizacji Friends of the Earth Hungary, mówi: „Dyrektywa UE w sprawie energii odnawialnej oraz wsparcie rządu węgierskiego dla przetargów umożliwiły nam przejście od teorii do praktyki. Transponowane definicje i dotacje przeznaczone na tworzenie pilotażowych społeczności energetycznych to dobry punkt wyjścia, ale nieprzewidywalne przepisy bardzo utrudniają planowanie modelu biznesowego.”
Potrzebne są ulepszenia krajowych sieci w celu zwiększenia wydajności i elastyczności produkcji energii odnawialnej. Ponadto jasne zasady relacji między społecznościami energetycznymi a OSD są kluczowe dla zapewnienia odpowiedniego dostępu do sieci i usług z nią związanych.
Równocześnie potrzebna jest większa wiedza techniczna i wiedza na temat tworzenia i funkcjonowania społeczności energetycznych w formie programów pomocy technicznej, takich jak Centrum Doradztwa Społeczności Wiejskich ds. Energii (RECAH) i Renewable Energy Repository Komisji Europejskiej. Krajowe programy wsparcia i punkty kompleksowej obsługi dla społeczności energetycznych mogą zapewnić wskazówki i niezbędne zasoby dla obywateli i społeczności i powinny być dostosowywane i wspierane w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Dla Unii na rzecz Energetyki Społecznej w Czechach kluczem do sukcesu było nawiązanie ścisłej współpracy z partnerami, którzy rozumieją wszystkie aspekty transformacji energetycznej i połączenie know-how z dziedziny prawa, ochrony środowiska, technologii i ekonomii.
